وظایف و کار ویژههای دادگاه قانون اساسی جمهوری ایتالیا 2* مصطفی منصوریان 2 ، مسعود اخوان فرد 2ـ دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه امام صادق )علیهالسالم(، تهران، ایران 2ـ دکتری حقوق بینالملل و رئیس دانشگاه آزاد وکیل مشهد واحد تهران شمال دریافت: 0731/17/10 پذیرش: 0731/6/01 چکیده صیانت از قانون اساسی به عنوان میثاق ملی و سند حقوقی سیاسی کشور نخست به لحاظ برتری قانون اساسی بر سایر قوانین و مقررات عادی که توسط پارلمانها به تصویب میرسد، دوم به جهت تضمین الزم برای مطابقت قوانین عادی با قانون اساسی و سوم از نقطه نظر پاسداری از نقض قانون اساسی توسط قوای حاکم امری کامالً مهم و ضروری به حساب میآید که در همه نظامهای حقوقی تدابیری برای آن اندیشیده شده است. نظام حقوقی جمهوری ایتالیا نیز بهمثابه یکی از این کشورهاست که دادگاه قانون اساسی را برای نیل به این اهداف تأسیس نموده و از حدود نیم قرن تجربه آن برخوردار میباشد که این نوشتار به بررسی صالحیتها و کارویژههای نهاد مزبور میپردازد. کلیدواژهها: دادرسی اساسی، دادگاه قانون اساسی، مطابقت قوانین با قانون اساسی، تصمیمات دادگاه قانون اساسی. E-mail: Mansourian@isu.ac.ir مقاله مسئول نویسندة* ناهم ربر یاهی وق فصل س حق ی م و عم 31 / سال دوم، شماره 2 - تابستان 2932 مقدمه نظام حقوقی هر کشور متشکل از نهادها و هنجارهایی است که در درون آن نظام با یکدیگر در تعامل بوده و همگی در راستای تحقّق به اهداف مندرج در قانون اساسی قرار دارند. در واقع، قانون اساسی مبیّن اصول و ارزشهای بنیادین یک نظام حقوقی است و همین امر، ضرورت پاسداشت مقررات آن را هویدا میسازد. بدینسان در این نوشتار، صیانت از قانون اساسی در ایتالیا را مورد بحث و بررسی قرار داده و به تبیین وظایف و کارویژههای دادگاه قانون اساسی این کشور، که چنین وظیفه مهمی را بر عهده دارد میپردازیم و در همین راستا نیز دادرسی اساسی در جمهوری اسالمی ایران بهطور تطبیقی مورد توجه قرار میگیرد. درعینحال، برای درک بهتر و مقرون به صواب جایگاه دادگاه قانون اساسی ایتالیا، آشنایی با نظام حقوقی جمهوری ایتالیا مناسب و ضروری بهنظر میرسد که ذیالً به طور مختصر به آن میپردازیم: )2( تدوین نظام حقوقی ایتالیا بر اساس حقوق رم و قوانین ناپلئونی فرانسه میباشد که در )2( قرن نوزدهم و در دوره سلطنتِ ویکتور امانوئل )9( به دنبال آنکه ایتالیا وکیل در مشهد به سرزمینی متحد )4( بدل گشت، قوانین سرزمین پادشاهی ساردینیا سراسر این کشور را تحت تأثیر خود قرار )5( داد. با روی کار آمدن موسولینی )6( تأسیس در سال 2322 میالدی، رژیم فاشیستی ایتالیا شد و تا سال 2345 میالدی بر این کشور حاکم بود که با اعدام موسولینی در سال 2349 میالدی، مقدمات فروپاشی آن رژیم نیز فراهم گشت و در نهایت در هجدهم ژوئن سال 2346 میالدی در پی شرکت مردم ایتالیا در یک همهپرسی، نظام جمهوری پارلمانی )7( جایگزین رژیم دیکتاتوری شد )205-222 1948: ,Smyth McGaw). شایانذکر است که قانون اساسی ایتالیا در فاصله بین بیست و پنجم ماه ژوئن سال 2346 )8( میالدی لغایت سی و یکم ماه ژوئیه سال 2347 میالدی به وسیله مجلس مؤسسان این کشور تنظیم و سپس به تصویب رسید و از بیست و هفتم دسامبر سال 2347 میالدی نیز به .)Einaudi, 1948:661-676; Adams and Barile, 1953,: 61( درآمد اجرا قانون اساسی ایتالیا متشکل از 293 ماده میباشد و به سه بخش اصلی قابل تقسیم )3( است: اصول اساسی )مواد 22-2(، حقوق و وظایف شهروندان )21( )مواد -29 54( و )22( سازمان و تشکیالتِ جمهوری ) مواد -55 293(. در این رابطه، حکومت ایتالیا بر اساس اصل تفکیک قوا و حاکمیت قانون بنا گشته و وظایف و کار ویژههای دادگاه قانون اساسی جمهوری ایتالیا 37 مشارکت سیاسی نیز در آن عمدتاً بهطور غیرمستقیم و دموکراسی نمایندگی صورت میپذیرد )22( )445 2007: ,Robbers). طبق ماده 55 قانون اساسی ایتالیا، قوه مقننه از دو )29( رکن تشکیل شده است: الف ـ مجلس نمایندگان که از 691 نماینده برای یک دوره 5 )24( ساله تشکیل میشود؛ ب ـ مجلس سنا )25( که متشکل از 925 سناتورِ منتخب مردم برای )26( یک دوره 5 ساله میباشد. در خصوص وضع قانون نیز الزم به ذکر است که قوانین در صورتی مورد تأیید تلقی میگردند که یک الیحه یکسان توسط هر دو مجلس به تصویب )27( برسد. قوانین تصویبشده، پس از تصویب ظرف مدت یک ماه توسط رئیسجمهور )28( توشیح میشوند. مسئله قابل توجه دیگر، انتخابات پارلمانی ایتالیا میباشد که رویههای حاکم بر آن به )21( نظام رأیگیری تناسبی )23( قوانین عادی واگذار کرده است. سابقاً به پراکندگی آراء و )22( در نتیجه بیثباتی نظام حاکم منجر میشد و در نتیجه برای مقابله با این مسئله، در سال 2115 اصالحاتی در قانون انتخابات ایتالیا بهعمل آمد و مطابق با قانون اصالح شده )22( مذکور، هر حزبی که بتواند بیشترین آراء )اکثریت نسبی( یک حوزه را بدست آورد، دارای 55 درصد کرسیهای آن ناحیه نیز خواهد شد. )29( رئیسجمهور ایتالیا نیز رئیس حکومت و مظهر وحدت ملی است و با رأی مخفی و اکثریت دو سوم اعضای شرکتکننده در اجالس مشترک مجلسین و یا پس از دور سومِ )24( رأیگیری با اکثریت مطلق آراء اعضاء مزبور برای یک دوره هفت ساله انتخاب میگردد. نکته شایان توجه در خصوص اعمال دادرسی اساسی در ایتالیا اینکه چنین امری توسط »دادگاه قانون اساسی« بهعنوان یک نهاد خاص قضایی انجام میپذیرد و وظیفه اصلی این نهاد بررسی انطباق قوانین عادی با قانون اساسی است، درعینحال که کارویژههای مهم )25( دیگری را نیز بر عهده دارد. .1 پیشینه دادگاه قانون اساسی ایتالیا دادگاه قانون اساسی نهاد نسبتاً جدیدی است که مشابه آن قبل از قانون اساسی 2347 میالدی ایتالیا وجود ندارد. این نوع نظارتِ قانونی برای اولین بار در دهه 2321 میالدی بر )26( اساس نظریههای حقوقدان مشهور اتریشی، هانس کلسن شکل گرفته است و بدینترتیب نیز بعد از جنگ جهانی دوم، اَشکال متفاوت دادگاه قانون اساسی در قوانین ناهم ربر یاهی وق فصل س حق ی م و عم 36 / سال دوم، شماره 2 - تابستان 2932 )27( اساسی کشورهای اروپای شرقی و شوروی سابق بهگونهای در نظر گرفته شد. قانون اساسی جدید ایتالیا در سال 2347 میالدی، دادگاه قانون اساسی را مورد )28( پیشبینی قرار داد که البته این نهاد به دلیل مشکالت سیاسی در انتخاب قضات در سال 2356 تأسیس یافت و بدینترتیب ایتالیا در طی این دوره )2356-2347( سیستم غیرمتمرکز دادرسی اساسی را تجربه نمود که در آن دادگاههای عادی از اِعمال قوانینی که آنها را خالف قانون اساسی تشخیص میدادند، خودداری مینمودند و این تجربه نیز بهخاطر عدم تمایل قضاتِ دادگاههای عادی و اداری به اجرای اصول قانون اساسی جدید بهطور قابل توجهی مورد انتقاد قرار گرفت )3 2008: ,Gianluca). .2 ساختار شکلی دادگاه قانون اساسی ایتالیا مواد 294 تا 297 قانون اساسی ایتالیا چارچوب کلی دادگاه قانون اساسی را مشخص میکند و قوانین بنیادین 22 مارس 2359 )شماره 2( و 3 فوریه 2348 )شماره 2( و قانون موضوعه 22 مارس 2359 )شماره 87( به تبیین وضعیت حقوقی و چگونگی کارکرد دادگاه )23( قانون اساسی میپردازند. عالوه بر این نیز، دادگاه قانون اساسی ایتالیا در سال 2356 رویههای رسیدگی خود را قبل از پذیرش پروندهها اعالم نموده است. )13 1972: ,Alito .A) دادگاه قانون اساسی ایتالیا بهعنوان دادگاهی خاص و فارغ از گرایشات سیاسی، خارج از ساختار سلسله مراتبی دادگاههای عادی در پاسخ به نظریه »تمرکز در نظارت بر مطابقت )91( قوانین با قانون اساسی« تشکیل شده است .)Farrelly and H. Chan, 1957: 324( طبق ماده 295 قانون اساسی ایتالیا، دادگاه قانون اساسی متشکل از 25 قاضی میباشد که مشتمل بر قضات یا قضاتِ بازنشسته باالترین سطوح قضایی )دیوان عالی کشور، دیوان محاسبات و شورای دولتی(، اساتید حقوق و وکالی با حداقل بیست سال تجربه کاری میباشد. )92( 5 قاضی توسط رأی اکثریت سه دادگاه عالی ایتالیا انتخاب میشوند: )92( دیوان عالی کشور بهعنوان عالیترین دادگاه عادی سه قاضی را انتخاب مینماید. )99( دیوان محاسبات بهعنوان نهاد مستقل اداری و مالی که اعمال قوه مجریه در این )94( خصوص را کنترل مینماید، یک قاضی را انتخاب کرده و شورای دولتی نیز بهعنوان نهاد مستقلی که بر پیشنویس صورت حسابها و مصوبات نظارت میکند، یک قاضی را انتخاب مینماید. 5 قاضی توسط رئیسجمهور معرفی میگردند و 5 قاضی آخر نیز با رأی